მხატვრული ლიტერატურა

XX საუკუნის ამერიკული მოდერნისტული ლიტერატურის ერთ-ერთი ფუძემდებელი, შერვუდ ანდერსონი (1876-1941 წწ), კლივლენდის მახლობლად, ოჰაიოს პატარა ქალაქ კემდენში დაიბადა და ადრეული ასაკიდანვე ეზიარა ამერიკული პროვინციის ცხოვრებას, რაც შემდგომში მისი ლიტერატურული შემოქმედების საფუძველი გახდა.

ანდერსონს ეკუთვნის რვა რომანი, ნოველების ოთხი ციკლი, პოეზიის ორი კრებული და თორმეტ წიგნში გაბნეული უამრავ ესე, თუმცა, ლიტერატორების აზრით, ვერცერთი ვერ შეედრება `უაინსბურგი, ოჰაიოს~ მნიშვნელობითა თუ მხატვრული ღირებულებით; ვერც – გავლენით, რაც ამ წიგნმა ამერიკული ლიტერატურის შემდგომ განვითარებაზე მოახდინა; გავლენა კი იქონია ისეთ მწერლებზე, როგორებიც არიან ერნესტ ჰემინგუეი, უილიამ ფოლკნერი, ჯონ სტაინბეკი, თომას ვულფი და სხვები.

„უაინსბურგი, ოჰაიოს” დაკვირვებულ მკითხველს დარჩება შთაბეჭდილება, რომ მიუხედავად მასში მოთხრობილი მრავალი ამბისა, ანდერსონი მაინც დეტალების, ნიუანსების მწერლად რჩება. ის ქმნის დახვეწილ, ფილიგრანულ ქსოვილს, სადაც ყველა ელემენტი თავის ადგილზეა და ერთ მთლიანობად აღიქმება. მწერლის ოსტატობა ვლინდება მის უნარში, გააერთიანოს ურთიერთსაწინააღმდეგო ელემენტები – თანაგრძნობა და კრიტიკული დისტანცია, სიმპათია და ირონია, პოეტური ლირიზმი და მკაცრი რეალიზმი. რიტმულობა, ყურადღება დეტალებისადმი, უნარი, შეაღწიოს არსებული რეალობის სიღრმეებში, ქმნის ფერების, სუნების, ხმებისა და ტექსტურების უნიკალურ ნაზავს.

მიუხედავად იმისა, რომ საუკუნეზე მეტი ხნის წინ დაიწერა, „უაინსბურგი, ოჰაიო” აღმოჩენად იქცევა თანამედროვე მკითხველისთვისაც, რომელიც ყოველ ეპოქაში ეძებს ცხოვრების რეალისტურ და გულწრფელ ასახვას.

გამოგონილი კუნძული – მინგერი – დაშლის პირას მყოფი ოსმალეთის იმპერიის ნაწილია და სადღაც, კრეტასა და კვიპროსს შორის მდებარეობს. მისი მოსახლეობა თითქმის თანაბრად იყოფა მუსლიმ თურქებად და მართლმადიდებელ ბერძნებად. გემი „აზიზიე“ კუნძულის პორტში შესასვლელად ემზადება იმისათვის, რომ კუნძულზე ოსმალეთის იმპერიის მთავარი სანიტარიული ინსპექტორი – ბონკოვსკი ფაშა გადასვას, რომელსაც მინგერში მოსალოდნელი შავი ჭირის ეპიდემიის თავიდან აცილება ევალება. გემით სულთან აბდულჰამიდის ძმისშვილი, ახლად დაქორწინებული ფაქიზე სულთანი და მისი მეუღლე – ექიმი ნურიც მოგზაურობენ. როდესაც სულ ცოტა ხანში მინგერის კუნძულზე ბონკოვსკი ფაშას კლავენ, ექიმი ნური იძულებული ხდება, მისი მისიის შესრულება საკუთარ თავზე აიღოს.

ნობელის პრემიის ლაურეატის, თურქი მწერლის, ორჰან ფამუქის ნაწილობრივ დეტექტივის, ნაწილობრივ რომანის ფორმით დაწერილი ისტორიული ამბის, „შავი ჭირის ღამეების“ თემები – ნაციონალიზმი, ეთნიკური და რელიგიური კონფლიქტი, იმპერიის ნგრევა, პანდემიის პოლიტიკური შედეგები – საოცრად ეხმიანება თანამედროვე სამყაროს პრობლემებს და კიდევ ერთხელ გვაფიქრებს მათზე.

რუსეთის სახელმწიფო – ჯალათი, რომელიც კლავს თავისუფლებას, ადამიანის უფლებებს, თვით ადამიანებს, საღ აზრს, სიმართლეს, სიყვარულსა და ყოველივე საკაცობრიო სიკეთეს; კრემლის მზაკვრულმა, ბოროტმა სისტემამ ჩამოაყალიბა სამყარო, სადაც „ნამდვილი არაფერია და ყველაფერი შესაძლებელია“. ეს ნაწარმოები გამაოგნებელი პორტრეტია თანამედროვე რუსეთისა, რომელიც ბრიტანელმა ჟურნალისტმა, პროდიუსერმა და რეჟისორმა პიტერ პომერანცევმა ამ ქვეყანაში მრავალწლიანი მუშაობის შედეგად შექმნა. წიგნში დიდი ოსტატობით, დახვეწილი, გონებამახვილური სტილით მოთხრობილი ამბები მათთვისაც კი შემაძრწუნებელი აღმოჩნდა, ვისაც საბჭოთა იმპერიაში უცხოვრია, რადგან დღევანდელი რუსეთი საყოველთაო კორუფციაში, ძალადობაში, სიცრუეში, გამომათაყვანებელ პროპაგანდაში ჩაფლული უნუგეშო ადგილია. აქ ადამიანის პიროვნულ მთლიანობას სისტემა ხლეჩს: სიურრეალისტურ გარემოში არსებობენ მოძალადე „ჯოჯოხეთის ანგელოზები“, რომლებსაც თავი მესიად წარმოუდგენიათ, პროფესიონალი მკვლელები რომანებს წერენ, ხელოვანები კრემლის მეთოჯინეებად ქცეულან, ნებადართულ ტოტალურ სექტებს თავიანთი მიმდევრები თვითმკვლელობამდე მიჰყავთ, ოლიგარქების ქონება კი თვით პრეზიდენტის საკუთრებაა. რუსეთი მსოფლიო წესრიგს ახალ, სრულიად არაორაზროვან გამოწვევას უგზავნის და განუწყვეტლივ ემუქრება. მთელი ამ თვალთმაქცური, დამღუპველი პროცესის წარმმართველი ძალა კი ტელევიზიაა, რომელიც უზარმაზარი ქვეყნის ცნობიერებას კრემლის ნებით მართავს და პოლიტიკურ-­ეთნიკურ ვაკუუმს ქმნის.

ჰან კანგი 1970 წელს დაიბადა სამხრეთ კორეაში, ლიტერატურულ ასპარეზზე კი 1993 წელს გამოვიდა პოეტური ნაწარმოებებით. რომანი „ვეგეტარიანელი“ 2007 წელს გამოქვეყნდა კორეაში, შემდეგ კი ინგლისურად ითარგმნა და 2016 წელს ბუკერის პრემიის გამარჯვებული გახდა, რამაც ავტორს საერთაშორისო აღიარება მოუტანა.

2024 წელს კანგმა ნობელის პრემია დაიმსახურა ლიტერატურის დარგში „მძაფრი, პოეტური პროზისთვის, რომელიც თამამად უპირისპირდება ისტორიულ ტრავმებს და დაუნდობელი გულახ­დილობით საუბრობს ადამიანურ სიმყიფეზე“. ის გახდა პირველი აზიელი ქალი, რომელმაც ნობელის პრემია მოიპოვა.

„ვეგეტარიანელი“ მოგვითხრობს ქალზე, სახელად იონგჰეზე, რომელიც ქმართან ერთად მიჰყვება არაფრით გამორჩეული ცხოვრების მდორე დინებას, სანამ ერთ ღამეს კოშმარული ზმანება ეწვევა. საზარელი ხილვებისგან გასათავისუფლებლად ქალი ერთბაშად გადაწყვეტს, ხორცის ყოველგვარი პროდუქტი თავიდან (და სახლიდან) მოიშოროს. იონგჰეს ეს გადაწყვეტილება მისი გარშემომყოფების მიერ გაუგებარ ამბოხად ფასდება, თუმცა ამბავი სცდება ერთი ქალის მიერ ხორცის აკრძალვის გამო შექმნილ დისკომფორტს – რომანი, რომელსაც ბევრი კაფკას „გარდასახვას“ ადარებს, სამი ნაწილისგან შედგება და სამი განსხვავებული თვალთახედვით მიჰყვება იონგჰეს გადაწყვეტილების შედეგად გამოწვეული მოვლენების უცნაურ ჯაჭვს. ავტორი უხერხულობამდე მისული გულახდილობით აშიშვლებს ადამიანის ბრუტალურ ბუნებას, სიმყიფისა და ძალადობის უცნაურ ტანდემს; ეძიებს საკუთარ სხეულთან დაპირისპირების, ეროტიზმის, რეალობის უარყოფის ღრმად მიმალულ საწყისებს.

„სახლი დომინიკისთვის“ რუსეთის სარაკეტო თავდასხმის შედეგად 37 წლის ასაკში ტრაგიკულად დაღუპული უკრაინელი მწერლის, ვიქტორია ამელინას მეორე რომანია. მასში მოთხრობილია ლვოვში მცხოვრები გარუსებული უკრაინული ოჯახის დრამატული მოვლენებით აღსავსე ამბავი, რომელიც, თავად ავტორის აღიარებით, ავტობიოგრაფიულ ელემენტებსაც შეიცავს. რომანში იდენტობის ძიების პროცესი უკავშირდება ავტორის მშობლიური ქალაქის წარსულს, მის დაკარგულ ებრაულსა და პოლონურ მემკვიდრეობას. მთხრობელად კი გვევლინება, არც მეტი, არც ნაკლები… პუდელი, სახელად დომინიკი. ეს ხერხი საშუალებას აძლევს ავტორს, მოვლენები სრულიად მოულოდნელი, ხშირად კომიკური კუთხით დაგვანახვოს. დაღუპვამდე ცოტა ხნით ადრე, მას შემდეგ, რაც საკუთარი ბინიდან უყურა კიევის დაბომბვას, ვიქტორიამ „ტვიტერზე“ დაწერა: „ომია, როცა ვეღარ ადევნებ თვალს ახალ ამბებს და გლოვობ მეზობლებს, რომლებიც შენ მაგივრად დაიღუპნენ სულ რამდენიმე კილომეტრში.“

ელიას კანეტი (1905-1994) ბრიტანელ-ავსტრიელი მწერალია, მე-20 საუკუნის გერმანულენოვანი ლიტერატურის თვალსაჩინო წარმომადგენელი, ნობელის 1981 წლის პრემიის ლაურეატი. „დაბრმავება“ მწერლის მთავარ ნაწარმოებადაა მიჩნეული. 1936 წელს გამოცემულ ამ რომანში წიგნებისადმი სიყვარული კაცს სიგიჟემდე, საბოლოოდ კი სიკვდილამდე მიიყვანს. წარმოიდგინეთ 25 ათასი წიგნით სავსე გამოქვაბული. კედლებს მაღალი თაროები გასდევს. არც ფანჯარა, არც მზის სხივი, არც დღის სინათლე არ არღვევს სქელ-სქელი ფოლიანტების მყუდროებას. ეს პეტერ კინის სამფლობელოა. ვენელი ბიბლიომანი და „თავისი დროის უდიდესი სინოლოგი“ ამ უზარმაზარ ბიბლიოთეკაში ბინადრობს, როგორც ნიჟარაში – სამყაროსგან გაუცხოებული, უცნაური და მარტოსული.

მწერალმა და კინოდრამატურგმა ერლომ ახვლედიანმა (1933-2012) გასული საუკუნის 50-იან წლებში შექმნა ქართული ლიტერატურის შედევრი „ვანო და ნიკო“ – სადა ენით დაწერილი ღრმა ფილოსოფიური იგავების კრებული. ეს გახლავთ ფიქრები სიყვარულსა და მეგობრობაზე, ერთგულებასა და ღალატზე, სინდისსა და სათნოებაზე, ადამიანის დამოკიდებულებაზე საკუთარი თავისა და გარე სამყაროს მიმართ.

ბატონი ზომერი ცარიელი ზუგჩანთითა და უცნაური ჯოხით ხელში, ჩქარი ნაბიჯით, სიტყვის უთქმელად დაიარება სოფლიდან სოფელში, აჩრდილივით დაეხეტება ტყეში თუ ველზე, პატარა ბიჭის ოცნებებსა თუ სიზმრებში. როცა პატარა ბიჭი უკვე აღარ დაძვრება ხეებზე, იდუმალებით მოცული ბატონი ზომერი გაუჩინარდება. პატრიკ ზიუსკინდი 1949 წელს დაიბადა ამბახში, ბავარიაში. სწავლობდა ისტორიას მიუნხენსა და ექს-ან-პროვასში და თავიდან სცენარებს წერდა. 1984 წელს გამოქვეყნდა მისი მონოდრამა „კონტრაბასი“, 1985 წელს რომანი „სუნამო“, 1987 წელს „მტრედი“ და 1991 წელს „ბატონი ზომერის ამბავი“ (სამპეს ილუსტრაციებით). მისი ნაწარმოებები ორმოცდაათზე მეტ ენაზეა თარგმნილი. ფრანგი კარიკატურისტის, ჟან-ჟაკ სამპეს (1932–2022) პირველი ნამუშევრები იბეჭდებოდა L’Express-ში, 1978 წლიდან მოყოლებული მას ასეულობით კარიკატურა აქვს გამოქვეყნებული New Yorker-ში. მისი შემოქმედება მჭიდროდაა დაკავშირებული რენე გოსინისთან, მოდიანოსთან და პატრიკ ზიუსკინდთან. მის გარეშე წარმოუდგენელი იქნებოდნენ ისეთი გმირები, როგორებიც არიან პატარა ნიკოლა, კატრინი, პატარა მოცეკვავე და ბატონი ზომერი.

ჟან ჟიონო მე-20 საუკუნის ფრანგული ლიტერატურის გამორჩეული ფიგურაა. პროვანსში დაბადებული მწერლისთვის სწორედ ეს რეგიონი და სოფლური ყოფა გახდა შთაგონების წყარო. მწერალი 1939 წელს ნომინირებული იყო ნობელის პრემიაზე, თუმცა, მეორე მსოფლიო ომის წინ არაპოპულარული პაციფისტური შეხედულებებს გამო, არ მიანიჭეს. სამაგიეროდ, 1990 წლიდან მისი სახელობის პრემია Le Prix Jean Giono გადაეცემათ მაღალი ლიტერატურული ღირებულებების ერთგულებით გამორჩეულ მწერლებს. საფრანგეთის ტრიევის ოლქის ერთ შორეულ სოფელში ზამთრის მოქუფრულ დღეებში სოფლის მცხოვრებნი უკვალოდ ქრებიან. ჟანდარმერიის კაპიტანი ლანგლუა ცდილობს გაარკვიოს ამ გაუჩინარებათა საიდუმლო. ყველაფერი კი ასე დაიწყო: თავიდან პერსონაჟი იყო ხე _ წიფელი, მერე მოულოდნელად დანაშაული იხსნება _ ხის ტოტოებში გვამი აღმოჩნდება. ჯერ ხე იყო, მერე მსხვერპლი. მსხვერპლს მოჰყვება მკვლელი, მკვლელს _ განმსჯელი. და ეს რომანი დამნაშავის განმსჯელზეცაა. და კიდევ, ეს უსიხარულო მეფის უჩვეულო თავგადასავალია!

ფიოდორ დოსტოევსკის „თეთრი ღამეები“ სენტიმენტალური რომანია ახალგაზრდა მეოცნებე კაცის შესახებ, რომელსაც აქვს უნარი, ოთხ ღამეში შეიგრძნოს ცხოვრების მთავარი საზრისი — სიყვარული, ამ დროის განმავლობაში განცდილი ბედნიერება კი დარჩენილი ცხოვრების საგზლად აქციოს. “განა ცოტაა ნეტარების თუნდაც ერთი წუთი ადამიანის სიცოცხლისთვის?” — სვამს კითხვას მთხრობელი, პასუხს კი თავად ნაწარმოები სცემს.

“ვიტოლდ გომბროვიჩის რომანი „პორნოგრაფია“ ფილოსოფიური რეალიზმის ნიმუშია, რომლის თხრობაც მეორე მსოფლიო ომის ფონზე, პოლონეთში ვითარდება. სიუჟეტის ცენტრში ორი შუახნის მამაკაცი დგას. ვიტოლდი და ფრედე რიკი ახალგაზრდა კაროლსა და ჰენიას შორის „ეროტიკული ინტრი გის“ ინსცენირებას ცდილობენ. ფრედერიკი, ნიჰილიზმით შეპყრო ბილი ათეისტი, პროცესის აქტიური მაკონტროლებელია, ვიტოლდი კი მთხრობელი, რომელიც რომანში მოქმედი პირიცაა და მოვლენე ბის მორალური შემფასებელიც. მათი ქმედებები, ერთი მხრივ, ავ ლენს ობსესიურ ლტოლვას ახალგაზრდობისა და ცხოვრების ვნებია ნობისადმი, ხოლო, მეორე მხრივ, ცხადყოფს ძალაუფლებისადმი მისწრაფებას, რომელიც მანიპულაციის გზით ხორციელდება. რომანი არ გვთავაზობს მზა პასუხებსა და „მორალურ დასკვნებს“, ის ირონიითა და შიშით მიგვანიშნებს ჩვენში არსებულ იმ ბნელ წერტი ლებზე, რომლებიც ხშირად კულტურის, ეთიკისა და სიყვარულის სახელში ინიღბებიან.”

დედის უკიდეგანო სიყვარული, მარწუხივით სულისშემხუთავი; სიყვარული, რომელიც ყოველივე იმას გიკრძალავს და გაკარგვინებს, რაც გახარებს და გიყვარს; და მეამბოხე გოგონა, რომელიც ცდილობს თავი დააღწიოს დედის ყოვლისმომცველ კონტროლს, მაგრამ მარცხდება. მარცხდება ორივე, დედაც და შვილიც… და ერთხელაც დგება შურისძიების დღე _ სასტიკი და წარმოუდგენელი, მაგრამ არის რაღაც, რაც ქალიშვილმა არ იცის და არც არასოდეს გაუმხელს დედა, რადგან სიმართლე მათ სახლში სიცრუეზე სახიფათოა.

The Professor was the first novel written by Charlotte Brontë.She submitted the manuscript for publication in 1847,at the same time that her sisters found piblishers for their novels Agnes Grey and Wuthering Heights.The Professor was rejected for publication during the author’s llifetime but was published posthumously in 1857,with a preface by her husband,Arthur Bell Nicholls.The Professor was based on Brontes experiences in Brussels as a pupil and teacher at Constantin Heger’s school for girls

„ბავშვობაში ორეგონში სულაც არ ვგრძნობდი თავს ამერიკელად. ჩემთვის უცხო იყო პროვინციული იდეალები, სექსთან დაკავშირებული აკრძალვები… მაგრამ შემდეგ ბუდიზმი აღმოვაჩინე და მივხვდი, რომ ადრეც მიცხოვრია, მრავალი საუკუნის წინ, ახლა კი მაშინდელი შეცდომებისა და შეცოდებებისთვის ვისჯები. ასეთი ხვედრი მერგო – დავბადებულიყავი ამერიკაში, სადაც ვერავინ ხალისობს და არავის არაფრის სწამს, განსაკუთრებით კი თავისუფლების“. ეს ჯეფი რაიდერის, „დჰარმის მაწანწალების“ ერთ-ერთი მთავარი გმირის სიტყვებია, რომლებიც ამ წიგნის სულისკვეთებას საუკეთესოდ გამოხატავს. ჯეკ კერუაკმა წიგნი 1958 წელს გამოაქვეყნა. ერთი წლით ადრე რომანი „გზაზე“ გამოიცა, რომლის ერთგვარ გაგრძელებასაც წარმოადგენს „დჰარმის მაწანწალები“. ეს რომანი, ისევე, როგორც „გზაზე“, ავტობიოგრაფიულია – გმირების უმრავლესობას რეალური პროტოტიპი ჰყავს. ბუდიზმით გატაცებული რეი სმიტი (კერუაკი) და მისი მეგობარი პოეტები ცდილობენ, სულიერი სიმშვიდე ცივილიზაციისგან შორს, მთებში ხეტიალითა და მედიტაციით მოიპოვონ.